μέλισσα

Κοινή ονομασία υμενοπτέρων εντόμων της υπεροικογένειας apοidea, στην οποία περιλαμβάνονται συνολικά 19 οικογένειες με 3.000 περίπου είδη. Όλες οι μ. στηρίζονται στη γύρη ως μοναδική πηγή πρωτεϊνών και στο νέκταρ ως πηγή ενέργειας. Για τον λόγο αυτό είναι πλήρως εξαρτημένες από τα άνθη, αν και μερικά είδη μπορεί να τρέφονται με εκκρίσεις αφιδών ή άλλων εντόμων. Συγχρόνως, πολλά φυτά εξαρτώνται αποκλειστικά από τις μέλισσες ως μέσο επικονίασης. Με την ονομασία αυτή είναι κυρίως γνωστό το είδος Apis mellifera, που είναι η κοινή μ. Είναι ιθαγενής της Αφρικής, της Ευρώπης και της Ασίας, αλλά έχει εισαχθεί και στην Αμερική. Η μ. είναι κοινωνικό έντομο και σχηματίζει αποικίες υψηλής οργάνωσης έως 50.000 άτομα· αυτές αποτελούνται από τρεις κάστες: τη βασίλισσα, που είναι το μοναδικό αναπαραγωγικά ώριμο θηλυκό άτομο, μερικούς εκατοντάδες αρσενικούς κηφήνες και από πολλές θηλυκές στείρες μ., τις εργάτριες. Η βασίλισσα στηρίζεται στις εργάτριες για τροφή και οι εργάτριες στηρίζονται στη βασίλισσα για την αναπαραγωγή και διατήρηση της κυψέλης. Αυτή είναι φτιαγμένη από κερί και αποτελείται από εξαγωνικά κελιά, μέσα στα οποία αποθηκεύεται η τροφή και αποτίθενται τα αβγά. Η κυψέλη κατασκευάζεται από τις ίδιες τις μ. και, συνήθως, κρέμεται από ένα κλαδί δέντρου. Αποικίες μ. ζουν συχνά και σε κυψέλες κατασκευασμένες από ανθρώπους. Η βασίλισσα ζει πολλά χρόνια και ο ρόλος της είναι η γέννηση των αβγών· είναι πιο μεγάλη από τις υπόλοιπες, έχει μεγάλη κοιλιά με κεντρί και σχετικά κοντές πτέρυγες. Κατά τη διάρκεια της γαμήλιας πτήσης, η βασίλισσα ζευγαρώνει με αρκετούς κηφήνες (συνήθως μέχρι 10)· το σπέρμα αποθηκεύεται στην σπερματοθήκη σε ποσότητα ικανή να γονιμοποιήσει όλα τα αβγά που η βασίλισσα θα γεννήσει σε όλη της τη ζωή (έως 5 χρόνια). Κατά τη διάρκεια της άνοιξης, η βασίλισσα είναι ικανή να γεννά στις κηρήθρες έως 2.000-3.000 αβγά την ημέρα, ενώ έχει την ικανότητα να ελέγχει την αναλογία θηλυκών/αρσενικών ατόμων· απελευθερώνοντας σπέρμα, παράγονται θηλυκά διπλοειδικά άτομα, ενώ τα αγονιμοποίητα αβγά θα δώσουν αρσενικά άτομα. Όταν το μέγεθος της αποικίας γίνεται πολύ μεγάλο, η βασίλισσα εγκαταλείπει την κυψέλη, συνοδευόμενη από τις μισές περίπου εργάτριες, για να ξεκινήσει μία νέα αποικία. Οι κηφήνες εμφανίζονται την άνοιξη· είναι τριχωτοί, κοντόχοντροι, πιο μικρόσωμοι από την βασίλισσα, αλλά πιο μεγάλοι από τις εργάτριες, δεν έχουν κεντρί, έχουν πολύ μεγάλα μάτια και κοντή γλώσσα που δεν τους επιτρέπει ν’ απομυζούν το νέκταρ των λουλουδιών, γι’ αυτό και τρέφονται από τις εργάτριες. Στην αρχή του χειμώνα, όταν έχει πραγματοποιηθεί η γαμήλια πτήση και οι προμήθειες αρχίζουν να σπανίζουν, οι κηφήνες, που δεν είναι πλέον χρήσιμοι, διώχνονται από την κυψέλη. Οι κηφήνες όλων των ειδών μ. στερούνται κεντριού. Οι εργάτριες γεννώνται σε περιόδους διαθεσιμότητας τροφής, καθώς και πριν από περιόδους άνθησης, για να εξασφαλιστεί η αποθήκευση μέγιστης ποσότητας γύρης και μελιού. Είναι σχετικά μικρές σε μέγεθος και τα πίσω πόδια τους φέρουν δύο χαρακτηριστικά όργανα για τη συλλογή της γύρης: τη γυρεοψήκτρα, η οποία αποτελείται από πυκνές και σκληρές τρίχες, διατεταγμένες σε εγκάρσιες σειρές στην εσωτερική πλευρά του ταρσού, και το γυρεοκάνιστρο, που αποτελείται από ένα διεσταλμένο τμήμα της εξωτερικής επιφάνειας της κνήμης. Η μ., σταυρώνοντας τα πόδια της, αποθέτει τη γύρη κάθε γυρεοψήκτρας στο γυρεοκάνιστρο της άλλης. Η κοιλιά της εργάτριας φέρει αδένες που παράγουν το κερί, ενώ απολήγει σε κεντρί -έναν τροποποιημένο ωοαποθέτη-, συνδεδεμένο μ’ έναν δηλητηριώδη αδένα. Όταν η μ. ενοχληθεί, αμύνεται με το κεντρί αυτό, το οποίο φέρει στο άκρο του μικρά άγκιστρα στραμμένα προς τα μέσα· αυτά τα τελευταία εμποδίζουν την απόσυρσή του, όταν βυθιστεί σε έναν ελαστικό ιστό, όπως είναι το δέρμα του ανθρώπου, και έτσι η μ. για να φύγει είναι αναγκασμένη να εγκαταλείψει το κεντρί με τα σπλάγχνα που είναι συνδεδεμένα μαζί του και κατά συνέπεια να πεθάνει. Τα καθήκοντα των εργατριών είναι πολλά: κατασκευή των κηρήθρων με το κερί, επίβλεψη και άμυνα της κυψέλης, θέρμανση του μέρους της ωοτοκίας, διατροφή των προνυμφών, αερισμός των κελιών, που πραγματοποιείται με το χτύπημα των φτερών στην είσοδο της κυψέλης. Η σπουδαιότερη όμως αποστολή των εργατριών είναι η συλλογή του νέκταρ των λουλουδιών, με το οποίο γεμίζουν μια κύστη του πεπτικού συστήματος, το μελιτοστόμαχο· εκεί το νέκταρ ανακατεύεται με το σίελο και μετατρέπεται σε μέλι. Αυτό η μ. το εξεμεί στα κελιά, που μόλις γεμίσουν, κλείνονται με ένα κέρινο πώμα· το μέλι μπορεί να διατηρηθεί ως εφεδρική τροφή ή να χρησιμοποιηθεί μαζί με τη γύρη για τη διατροφή των προνυμφών. Οι μ.-τροφοί προμηθεύουν μόνο για τις πρώτες δύο ημέρες σ’ όλες τις προνύμφες τον βασιλικό πολτό, ουσία που προέρχεται από ειδικούς αδένες των εργατριών. Η ιδιαίτερη αυτή διατροφή παρατείνεται μόνο για τη βασιλική προνύμφη, ενώ οι άλλες, μετά την τέταρτη μέρα τρέφονται μόνο με μέλι και γύρη μέχρις ότου μεταμορφωθούν σε νύμφες. Η επικοινωνία μεταξύ των μ. πραγματοποιείται με την οσμή, τον ήχο και την κίνηση. Η βασίλισσα απελευθερώνει μία φερομόνη, η οποία -μεταξύ άλλων- παρεμποδίζει την ανάπτυξη και την γέννηση αβγών από τις εργάτριες. Η απουσία ή οι μικρές συγκεντρώσεις αυτής της φερομόνης, οδηγεί τις εργάτριες στην ανατροφή μιας νέας βασίλισσας. Οι εργάτριες παράγουν, επίσης, μία φερομόνη που σημαδεύει την είσοδο της κυψέλης και την τροφή, καθώς και άλλες ουσίες για να προειδοποιήσουν τα μέλη της κυψέλης σε περίπτωση κινδύνου. Η κατεύθυνση και η απόσταση μιας πηγής τροφής επιδεικνύεται, με εξαιρετική ακρίβεια, με έναν συμβολικό χορό. Οι μ. έχουν την ικανότητα να γνωρίζουν την κατεύθυνση του ήλιου, ακόμα και στο σκοτάδι. Στις χώρες με εύκρατο κλίμα, οι μ. συγκεντρώνονται στο κέντρο της κυψέλης κατά τη διάρκεια του χειμώνα, για να προφυλαχθούν από το κρύο και σχηματίζουν μία ενιαία μάζα, μέσα στην οποία η θερμοκρασία μπορεί ν’ ανέβει έως τους 33°C. Οι μ. που διαχειμάζουν τρέφονται με μέλι που έχουν συγκεντρώσει στις κηρήθρες κατά την άνοιξη. Στα πιο θερμά κλίματα εργάζονται όλον τον χρόνο. Η γεύση του μελιού διαφέρει ανάλογα με τα τοπικά λουλούδια και το χαρακτηριστικό αυτό έχει, από εμπορική πλευρά, μεγάλη σημασία. Οι μ. είναι, επίσης, σημαντικές για την επικονίαση και την αναπαραγωγή πολλών φυτών, πολλά από τα οποία χρησιμεύουν ως τροφή. Άλλα προϊόντα που λαμβάνονται από τη μέλισσα είναι το κερί και ο βασιλικός πολτός, ενώ μερικές φορές χρησιμοποιείται και το δηλητήριό τους, το οποίο πιστεύεται ότι μπορεί να θεραπεύσει μερικές μορφές αρθρίτιδας. Μελισσοκομία. Η τέχνη εκτροφής των μελισσών. Στην Ελλάδα, λόγω του κλίματος, της μορφολογίας του εδάφους και της χλωρίδας της, η μελισσοτροφία είναι εξαιρετικά ανεπτυγμένη και η χώρα μας συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των σημαντικότερων μελιτοπαραγωγών χωρών του κόσμου, ενώ το μέλι της είναι από τα καλύτερα. Χρησιμοποιούνται κατασκευασμένες κυψέλες που επιτρέπουν στις μ. να κυκλοφορούν ανάμεσα σε κινητά πλαίσια, καθένα από τα οποία είναι εφοδιασμένο με ένα κάθετο κέρινο φύλλο, στο οποίο οι εργάτριες κατασκευάζουν μία κηρήθρα. Η κυψέλη διαιρείται σε δύο μέρη: ένα κατώτερο, τη φωλιά ή κελί ωοτοκίας, προορισμένο για την εκτροφή, και ένα ανώτερο, τη μελιτοκηρήθρα, όπου οι εργάτριες τοποθετούν τις προμήθειες μελιού. Ο μελισσοκόμος δεν αγγίζει το κατώτερο μέρος· το ανώτερο όμως εκκενώνεται περιοδικά και με ιδιαίτερη τεχνική. Όταν οι κηρήθρες είναι γεμάτες με μέλι, τα πλαίσια αποσύρονται, τα κελιά ανοίγονται με ειδικό εκπωματιστικό μαχαιρίδιο και το μέλι εξάγεται με τον μελιτοεξαγωγέα, εργαλείο που δεν βλάπτει τις κηρήθρες χάρη σε ιδιαίτερη τεχνική. Η μελισσοκομία δεν είναι χρονοβόρα, αλλά απαιτεί ακρίβεια και ταχύτητα στην εκτέλεση των διάφορων εργασιών. Η κοινωνία των μελισσών είναι οργανωμένη με σοφό τρόπο· στη φωτογραφία, μέλισσες μέσα στην κυψέλη. Δύο μέλισσες εργάτριες, ηλικίας μόλις 15-20 ημερών. Μέλισσα – εργάτρια που μαζεύει νέκταρ, γύρη και νερό. Οπίσθιο πόδι μέλισσας, με το γυρεοκάνιστρο γεμάτο γύρη. Η κοινωνία των μελισσών είναι οργανωμένη με σοφό τρόπο· στη φωτογραφία, μέλισσες μέσα στην κυψέλη. Τομή κερήθρας, όπου διακρίνονται το σχήμα και η διάταξη των κελιών. Ο αριθμός των κυψελών ενός μελισσοκομείου ποικίλλει ανάλογα με την ποσότητα των πλούσιων σε νέκταρ λουλουδιών που βρίσκονται σε ακτίνα 2-3 χλμ. από αυτό. Γενικά τα μελισσοκομεία πρέπει να βρίσκονται σε ανοιχτές και ηλιόλουστες τοποθεσίες.

* * *

η (ΑM μέλισσα, Α αττ. τ. μέλιττα)

κοινή σήμερα ονομασία υμενόπτερων εντόμων, που με τη στενή της έννοια αναφέρεται στο είδος Αpis melifica, το οποίο ζει σε κοινωνίες, εξημερώθηκε από τον άνθρωπο και παράγει το μέλι, ενώ με την ευρύτερη έννοιά της αναφέρεται σε κάθε έντομο, κοινωνικό ή όχι, που ανήκει στην υπεροικογένεια apoidea

νεοελλ.

1. ονομασία παιχνιδιού, ιδίως κοριτσιών, κατά το οποίο τραγουδιέται το τραγούδι «περνά-περνά η μέλισσα με τα μελισσόπουλα»

2. γένος αγγειόσπερμων δικότυλων φυτών που ανήκει στην οικογένεια λαμιίδες και περιλαμβάνει 5 περίπου είδη θαμνόμορφων πολυετών ποωδών φυτών

3. μτφ. αυτός που αγαπά τη δουλειά, εργατικός

αρχ.

1. μτφ.) (για πρόσωπα) γλυκός, χαριτωμένος (α. «ὁ Σοφοκλῆς γὰρ ἡδὺς, διὸ καὶ μέλιττα ἐκαλεῑτο», Σχολ. Αριστοφ.

β. «αττική μέλισσα» — ο Ξενοφών)

2. ιέρεια τών Δελφών τής Δήμητρος, τής Αρτέμιδος και τής Κυβέλης

3. προσωνυμία τής Σελήνης

4. χαρακτηρισμός τής ποίησης («Ἤριννα... ῥαθάμιγγας ἀποσταλάουσα μελίσσης», Ανθ. Παλ.)

5. (στο φιλοσοφικό σύστημα τών νεοπλατωνικών) κάθε αγνό ή καθαρό ον

6. συνεκδ. το μέλι

7. φρ. α) «ὥσπερ μέλιττα τὸ κέντρον ἐγκαταλιπών» — λεγόταν για άνθρωπο ο οποίος προξενούσε κακό και οδύνη και κατόπιν εξαφανιζόταν

β) «ὄνος ἐν μελίτταις» — λεγόταν για ανθρώπους που περνούν δύσκολες και θλιβερές στιγμές

8. (κατά τον Ησύχ.) «μέλισσα

ὀβολός».

[ΕΤΥΜΟΛ. < *μέλιτ-jα (< μέλι, -ιτος + κατάλ. -ja). Η λ. συνδέεται με αρμ. melu «μέλισσα» (< melr «μέλι»). Κατ' άλλη άποψη, η λ. παρήχθη με απλολογία από αμάρτυρο τ. *μελιλιχjα (< μέλι + θ. λιχ- τού λείχω «γλείφω») «αυτή που γλείφει το μέλι» και συνδέεται με αρχ. ινδ. madhu-lih-«αυτός που γλείφει το μέλι, μέλισσα», που είναι πιθανό όμως να αποτελεί σύνθετο το οποίο εξυπηρετεί ποιητικές ανάγκες.

ΠΑΡ. μελισσαριό, μελίσσι, μελισσών(ας)

αρχ.

μελισσαίος, μελισσεύς, μελιττώδης

αρχ.-μσν.

μελίσσειος, μελισσήεις

μσν.μελισσηδόν,μελισσία·νεοελλ. μελισσόπουλο.

ΣΥΝΘ. (Α συνθετικό) μελισσοβότανο(ν), μελισσοκόμος, μελισσοτρόφος, μελισσουργός

αρχ.

μελισσόβοτος, μελισσοκράς, μελισσονόμος, μελισσοπόλος, μελισσοπόνος, μελισσόρρυτος, μελισσοσόος, μελισσότευκτος, μελισσότοκος, μελισσοφάτνη, μελισσόφονος, μελισόφυλλον, μελισσόφυτον

μσν.- νεοελλ.

μελισσοφάγος

νεοελλ.

μελισσοβούισμα, μελισσοβύζαχτος, μελισσόκηπος, μελισσοκόφινο, μελισσολόι, μελισσομάντρι, μελισσοσμάρι, μελισσοτόπι. (Β' συνθετικό) αγριομέλισσα].